Protein enerji malnütrisyonu (PEM); yeterli enerji (kalori) ve/veya protein alamamaya bağlı gelişen yetersiz beslenme tablosudur. “Malnütrisyon”, aslında yalnızca eksiklikleri değil fazla alımı da kapsayan geniş bir şemsiye terimdir; bu şemsiye altında undernutrition (zayıflık/kısalık/yaşa göre düşük ağırlık), mikro besin eksikleri ve aşırı beslenme birlikte değerlendirilir. (Dünya Sağlık Örgütü)

PEM’in Temel Türleri: Marasmus ve Kwashiorkor

Klasik olarak iki uç tablo tanımlanır:

• Marasmus: Uzun süreli enerji açığına bağlı belirgin kilo ve kas kaybı.

• Kwashiorkor: Protein eksikliğinin öne çıktığı, bacaklarda/ayaklarda çukur bırakıcı (pitting) ödem, karaciğer büyümesi gibi bulguların görülebildiği tablo.
  Bu iki durum karışık biçimde de (marasmik kwashiorkor) ortaya çıkabilir. Tanımlar ve ayrımlar, tıbbi kılavuzlarda bu şekilde yapılır.

Kimlerde görülür?

PEM her yaşta görülebilir; ancak çocuklar, yaşlılar, hastanede yatanlar, sindirim/soğurma problemleri olanlar ve sosyoekonomik güçlük yaşayanlarda risk artar. Hastane ve bakımevlerinde görülen yetişkin PEM’i çoğu zaman hastalık ilişkili yetersiz beslenme formundadır.

Belirti ve İşaretler

• İstemsiz kilo kaybı, kas gücünde azalma, halsizlik

• Çocuklarda büyüme geriliği, iştahsızlık

• Ödem (özellikle ayak bileklerinde/alt bacakta çukur bırakıcı şişlik)

• Sık enfeksiyon geçirme, saç/deri değişiklikleri

• Yiyeceğe erişim, çiğneme-yutma güçlüğü, yalnız yaşama gibi sosyal işaretler
  Çocuklarda “şiddetli akut malnütrisyon (SAM)” tanısı; çok düşük boya göre kilo/uzunluğa göre kilo, iki taraflı çukur ödem veya çok düşük orta üst kol çevresi (MUAC) ile konur.

Pin

“Nasıl Yapılır?” — Tanı, Tarama ve İlk Adımlar

Bu bölüm tıbbi değerlendirme yerine geçmez; risk farkındalığı ve doğru yönlendirme amaçlıdır.

1) Kısa risk taraması

• Yetişkinlerde: Sağlık çalışanlarının yaygın kullandığı MUST (Malnutrition Universal Screening Tool) gibi 5 adımlı araçlar; BMI, kilo kaybı ve akut hastalık etkisini birleştirerek risk puanı üretir. Kurumlar için ücretsiz rehber mevcuttur.

• Hastane ortamında: NRS-2002, MST, MNA-SF gibi doğrulanmış başka tarama araçları da kullanılır; yakın tarihli çalışmalar bu araçların geçerliliğini destekler.

• Çocuklarda: Topluma dayalı programlarda MUAC şeridi ve ödem kontrolü ile sahada hızlı tarama yapılır.

2) Değerlendirme ve sınıflama

Tarama “risk var” derse, klinik öykü, fizik muayene ve laboratuvarla kapsam genişletilir. Şiddetli akut malnütrisyon saptanırsa (özellikle çocuklarda) komplikasyon var/yok ayrımı yapılır; komplikasyonlu olgularda hastane yatışı gerekir.

3) Bakım yaklaşımı (özet)

• Toplum temelli yönetim (CMAM): Komplikasyonsuz çocuk SAM vakalarında evde/merkezde hazır terapötik gıdalar (RUTF) ve düzenli izlem uygulanır; bu yaklaşım UNICEF/WHO ortak bildirilerinde standarttır.

• Yatarak tedavi: Komplikasyon, şiddetli enfeksiyon, iştahsızlık, ağır ödem vb. durumlarda elektrolit-dengeli kademeli beslenme protokolleri izlenir. (Örn. stabilizasyon → rehabilitasyon evreleri).

• Yetişkin/yaşlı: Enerji-protein hedefleri, oral beslenme desteği (yüksek enerjili-proteinli ara öğünler/şekersiz süt tozu, fıstık ezmesi, yumurta vb.), gerektiğinde tıbbi beslenme ürünleri ve diyetisyen takibi. Hastalık ilişkili durumlarda altta yatan hastalık tedavisi esastır.

Evde Neler Yapılabilir? (Genel Bilgilendirme)

• Sıklık ve yoğunluk: 3 ana + 2–3 ara öğün; her öğünde protein kaynağı (yumurta, yoğurt/kefir, balık/tavuk, baklagil) ekle. (Tıbbi diyet kısıtın varsa hekime danış.)

• Enerji yoğunlaştırma: Çorbaya zeytinyağı, püreye yoğurt/peynir, tahıl–baklagil kombinasyonları.

• İçecek stratejisi: Enerji–protein içeriği olan içecekler (yoğurt bazlı içecekler vb.); iştahsızlık varsa sıvıyı yemekten sonra tüket.

• Kayıt tut: Haftalık kilo, iştah ve yorgunluk notları.

• Uyarı işaretleri: Hızlı kilo kaybı, su içememe, baygınlık, ateş veya ayaklarda çukur ödem gibi bulgular varsa acil profesyonel değerlendirme gerekir.

Sık Sorular

“PEM ile malnütrisyon aynı şey mi?”
PEM, malnütrisyon şemsiyesi altında enerji ve/veya protein eksikliğine bağlı yetersiz beslenme alt grubudur. Malnütrisyon terimi, aynı zamanda mikro besin eksikleri ve aşırı beslenmeyi de içerir.

“Marasmus–Kwashiorkor farkı nedir?”
Marasmus enerji açığıyla zayıflama ve kas kaybı ön plandayken; kwashiorkorda protein eksikliği ve ödem belirgindir. Karışık tablolar da görülebilir.

“Toplum düzeyinde neler yapılıyor?”
WHO–UNICEF–WFP iş birliğiyle toplum temelli yönetim modelleri (CMAM) yaygınlaşıyor; komplikasyonsuz SAM’de ev temelli tedavi ve düzenli izlem öneriliyor.

Kapanış: Protein enerji malnütrisyonu, doğru erken tarama (MUST/MUAC), beslenme yoğunlaştırma ve gerektiğinde tıbbi beslenme desteği ile geri döndürülebilir. Risk görüyorsan vakit kaybetmeden bir hekime/diyetisyene başvur; evde yapılan küçük düzenlemeler ancak profesyonel planın tamamlayıcısı olabilir.